پنج آسمان مدیر پرویز فروزانی
شاید این مطالب برایتان مفید باشد
زوال جنگل های زاگرس ، اتفاقی که تعداد فقرا را 4 برابر میکند. محمد عواطفی همت، عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران گفت: پژوهشها نشان میدهد که فقرا وابستگی بیشتری به منابع جنگلی دارند؛ کمااینکه با حذف درآمد جنگل، تعداد افراد فقیر دو تا چهار برابر وشکاف فقر دو تا هفت برابر افزایش پیدا میکند.
مدیریت پایدار جنگل های زاگرس
تیر ماه 1404 یک همایش بینالمللی تحت عنوان «مدیریت پایدار جنگل های زاگرس» با هدف توجه به موقعیت این اکوسیستم ارزشمند درتهران برگزار خواهدشد.
به همین منظور پنل تخصصی «تغییر اقلیم و پدیدههای نوظهور» پیرامون زاگرس دردانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران برگزار شد.
این مطلب، گزارشی از آن نشست است.
سرزمینی که سالیان درازی است با خشکسالی عجین شده و در سالهای اخیر هم همگام با پدیده تغییر اقلیم درسطح جهانی، ابعاد تازهتری از آن راتجربه میکنند.
جنگلهای زاگرس، ثروت ملی
جنگلهای زاگرس یک ثروت ملی بزرگ است اما مواردی هست که این ثروت ملی را تهدید میکند.
تهدیدهای زوال جنگل: آتشسوزیهای گسترده، آفات، چرای بیرویه دامها، بهرهبرداریهای غیرمجاز، افزایش دما در نتیجه گرمایش جهانی.
مرگ بلوط ها
رسول اشرفیپور، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری میگوید:
بیش از ۱۰ میلیون نفر جمعیت در قالب بیش از ۲۷ هزار روستا و آبادی، در ناحیهای به وسعت حدود ۳۳ میلیون هکتار سکونت دارند.
این جمعیت در حاشیه فلات مرکزی ایران و در محدودهای موسوم به بومسازگان زاگرس هستند.
سلامت محیط زیست این بومسازگان تا حد زیادی مدیون جنگلهای سرسبز زاگرس است.
ما این جنگل ها را بهعنوان جنگلهای بلوط میشناسیم؛ جنگلهایی که امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند حفاظت و حمایت جدی هستند.
طی سدههای گذشته و به ویژه دهههای گذشته، رفتارهای ما نسبت به جنگلهای زاگرس مبتنی بر عقلانیت نبوده
بهصورت بیرحمانه در بسیاری از استانهای زاگرسی، از بلوطها برای زغالگیری استفاده کردهایم.
امروز بیش از ۹۰ درصد تودههای جنگلی زاگرس عمدتا به شاخهزار تبدیل شدهاند و کمتر میتوان تودهای را یافت که تجدید حیات طبیعی داشته باشد.
فشارهای اقتصادی و اجتماعی گوناگون که بر بستر رویشگاههای جنگلی زاگرس وارد آمدهاند، موجب تضعیف پایداری این اکوسیستم ارزشمند شدهاند.
قامت درختان بلوط در جنگلهای زاگرس بهشدت کاهش یافته و در بهترین شرایط، ارتفاع پایهها بیشتر از چهار تا پنج متر نیست؛ در حالی که طبق آنچه از گذشته بیان میشود،
این پایهها ۲۵ متر و بلکه بیشتر ارتفاع داشتهاند.
در کنار فشارهای طبیعی و اجتماعی و اقتصادی، اخیرا پدیده تغییرات اقلیمی هم این فشارها را مضاعفتر کرده و ما با واقعیتی تلخ به نام «زوال جنگلهای بلوط» مواجه هستیم.
جنگل داری اجتماعی
به باور اشرفیپور، همراهی و مشارکت مردم در بسیاری موارد، نقشی کلیدی در فرآیند احیا، غنیسازی و بازسازی جنگلها ایفا کرده است.
با این حال، امروز بیش از گذشته روشن شده که چالشهای پیشروی جنگلهای زاگرس،
فراتر از اقدامات اولیهای مانند بذرکاری و نهالکاری و توجه به تکنیکهایی مانند سامانه سطوح آبگیر و ذخیره آب است ونیازمند بهرهگیری از رویکردهای علمی و پایدارهستیم.
او با تأکید بر این که باید فکری به حال پایداری و تابآوری سکونتگاههای زاگرس کرد تأکید میکند: این سکونتگاهها ناپایدار هستند.
یکی از الگوهایی که در حوزه مدیریت منابع طبیعی در سطح دنیا بهویژه در بسیاری از کشورهای آسیایی مورداستفاده قرار میگیرد، «جنگلداری اجتماعی» است.
این الگو یک نسخه مشخص مانند طرح کلاسیک با شرح خدمات خاص نیست،
جنگل داری اجتماعی حرکتی پویا در بستر برنامهریزی اجتماعی و اقتصادی و طبیعی جنگلهای زاگرس به حساب میآید.
در بحث الگوی جنگلداری اجتماعی، چند هدف مهم را دنبال میکنیم؛
انسجام بخشی در سطح ملی، ساختارسازی و مشخص شدن سازوکارهای اجرایی در سطوح استانی و نقطهای و آموزش و توانمندسازی جوامع محلی.
این اهداف یک شعار نیست بلکه حرکتی است که همواره به آن نیاز داریم.
تجربه هم حداقل در سازمانهای منابع طبیعی و محیطزیست کشور نشان میدهد که هرجا نسبت به توانمندسازی جوامع محلی اقدام کردیم، موفقیتهای نسبی داشتهایم.
در حال حاضر نیز خارج کردن بومسازگان زاگرس از شرایط ناپایدار کنونی، نیازمند انسجام بینبخشی میان دستگاههای مختلف در سطوح ملی و استانی است.
قرار نیست همه مشکلات بومسازگان زاگرس توسط یک سازمان حل شود، زیرا جنس مسائل آن متنوع است.
در اولین گام باید انسجام بینبخشی را در سطوح ملی و استانی ایجاد کنیم.
اهمیت بهرهگیری از نظرات، افکار، سیاستها و برنامههای افراد مسئول در حوزههای مختلف اجرایی، مقننه و قضایی کشور پیرامون مسائل مربوط به مدیریت صحیح بومسازگان زاگرس مهم است.
ما هنوز نتوانستهایم
بر اساس قانون ملی شدن جنگلها، مالکیت دولتی را در بخش قابل ملاحظهای از بومسازگان زاگرس به منصه ظهور برسانیم و بیتفاوت از کنار آن عبور میکنیم.
این موضوع نشان میدهد مسائل و معضلات این حوزه، فرابخشی و خارج از حیطه وظایف یک سازمان است.
تغییرات اقلیمی و هجوم آفات
مجید توکلی، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان و متخصص سیستماتیک حشراتک
با اشاره به این که منطقه زاگرس در زمره جنگلهای مناطق خشک و نیمهخشک طبقهبندی شده است می گوید:
در حوزه رویشی زاگرس، حدود ۱۸۳ گونه درختی و درختچهای و بیش از دو هزار و ۳۰۰ گونه گیاهی شناسایی شدهاند.
این عرصه، تنوع زیستی ارزشمندی دارد اما در دو دهه اخیر، آفات و بیماریها به یکی از بزرگترین تهدیدات برای جنگلهای زاگرس تبدیل شدهاند.
گزارشهای متعدد سالانه نشان میدهد که این جنگلها اکنون بسیار شکننده شدهاند و بهشدت در معرض زوال و خطر نابودی قرار دارند.
او ادامه می دهد: تنها کاری که میتوانیم در مواجهه با این بحران انجام دهیم، «پایش» است.
در صورتیکه یک سیستم پایش اصولی و مستمر برای شناسایی و ارزیابی مشکلات داشته باشیم،
میتوانیم به سرعت آسیبها را شناسایی و ارزیابی کنیم.
سپس با داشتن این اطلاعات، برنامههای خاص و راهحلهای هدفمند برای جلوگیری از گسترش آسیبها و تقویت توانمندیهای جنگلها طراحی و اجرا کنیم.
در یک مورد پایش ما با استفاده از ۴۵ ایستگاه جنگلی و هشت ایستگاه مرتعی، نسبت به پایش آفات و بیماریها اقدام کردیم
و در منطقه رویشی زاگرس، ۲۸۰ مورد حشره و آفت خسارتزا را یافتیم که از حدود ۶۶ مورد آنها به عنوان آفات درجه یک نام میبریم.
طغیان آفات جنگلی
آفات جنگلی پتانسیل طغیان هم دارند، اما نکته مهم آنجاست که:
تغییرات اقلیمی و خشکسالیها چرخه طبیعی زندگی آفات را در زاگرس بههم ریخته و موجب شده طغیان آنها نه تنها متوقف نشود،
بلکه هر ساله در همان کانونهای آلوده تکرار شود. این موضوع اکنون به یک معضل جدی تبدیل شده است.
«گور عمر»، یک نمونه استثنا
مرتضی ابراهیمی، عضو سابق شورای عالی جنگلها با تأکید بر این که اگر جنگل های زاگرس چنین مورد دستاندازی انسانی قرار نمیگرفت،
قدرت مقاومت بیشتری نسبت به تغییر اقلیم داشت، می گوید:
جنگل «گور عمر» بهعنوان بخشی از جنگل های زاگرس واقع در استان آذربایجان غربی نمونه جالبی است،
آنها تقریبا هیچ واکنشی نسبت به تغییر اقلیم نداشته، چون به دلیل مراقبت مردم محلی دچار دستاندازی انسانی نشده است.
اما متأسفانه در اثر دستاندازی انسانی، ۶۷ درصد جنگلهای زاگرس، تحتتأثیر شدید تغییر اقلیم قرار دارند.
زاگرس و افول سرمایههای اجتماعی و فرهنگی
جالبترین ارائه برای من، سخنرانی محمد عواطفی همت، عضو هیأت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران است.
او درباره سازگاری و آسیبپذیری اجتماعات جنگلنشین در برابر زوال جنگل میگوید: پژوهشها نشان میدهد که فقرا وابستگی بیشتری به منابع جنگلی دارند؛
با حذف درآمد جنگل، تعداد افراد فقیر دو تا چهار برابر و شکاف فقر دو تا هفت برابر افزایش پیدا میکند.
” زوال جنگل های زاگرس “
پژوهشی که در استانهای ایلام و لرستان انجام شد نشان داد که با زوال زاگرس، فرسایش خاک، سیل، ریزگرد، فقر و شغلهای کاذب در این دو استان افزایش یافته است.
اجتماعات محلی در نتیجه چاره ای جز مهاجرت ندارند.
کسانی هم که میمانند، به جمعآوری هیزم و زغال، قطع درختان و گسترش زمینهایشان می پردازند.
اما مهمترین مسأله این که هر سیستمی پنج دسته سرمایه اجتماعی، فرهنگی، طبیعی، اقتصادی و زیرساختی در اختیار دارد که با از بین رفتن اکوسیستم جنگل،
این سرمایهها در کل کشور به طرز معناداری کاهش مییابد و تغییرات اقلیمی، متغیر قدرتمندی است که این روند را تسریع میکند.
او با تأکید بر این که به دلیل غیبت نظام رسمی حکمرانی در حل مسأله زاگرس،
مردم و جامعه محلی امیدی به بهبود اوضاع ندارند و همین مسأله باعث ادامه یافتن چرخه فقر در مناطق زاگرسنشین میشود، میگوید:
زوال جنگلهای زاگرس موجب افزایش تنشهای اجتماعی و اقتصادی کشور شده و به دنبال آن نظام اجتماعی و اکولوژیکی فرسوده میشود.
امیدواریم نظام دیوانی و حکمرانی کشور برای این مسأله، چارهاندیشی کند.
سمیه میرزایی – روزنامه اطلاعات سه شنبه 23 / 2 / 1404
—–
مقایسه جنگل های در حال زوال زاگرس با جنگل های سه استان دیگر:
1 – جنگل های زاگرس:
—–
2 – جنگل های ایلام:
—–
3 – جنگل های کرمانشاه:
—–
4 – جنگل های یاسوج:
